İmlâ farkları hata değil

Aşağıdaki resimler ayrıntılı olduğu için çok net görünmüyor, üstüne tıklayınca netleşir.

Kûfe mushafında he harfi eksik -- hata, tahrif, ya da ne?

Erken dönem mushaflarda sık sık öne sürülen farkların anlamı nedir? Bazı şarkiyatçıların iddiası gibi "yazıcı hatası" ya da "gizli tahrifat" mı? Yoksa İslam alimlerinin dediği gibi "tevatürle bilinen" kıraat farkları mı? Bu sorunun cevabını üç sayfalık bir çizelgenin bir satırında, yukarıdaki resimde farklı görünen kelimede arayalım.

Tablonun ilk hali

Dr Tayyar Altıkulaç'ın baş eseri olan Mesâhif-i Kadîme, daha önce burada konu olmuştu. Kitaptaki son çizelge olarak, dünyada en çok basılmış "Matbû Fehd mushafını" imlâ farkları üstünden Osmanî mushaflarla kıyaslamış. Iqra yazılımında kullanmak üzere bu çizelgeyi bilgisayara uygun bir tablo haline getirirken, kıraat ve imlâ farkları hakkında bir çok ayrıntı öğrendim, yazının sonunda özetliyorum.

Altıkulaç, imlâ farkı olan her kelime için bir satır bilgi veriyor. Kelimenin geçtiği ayetin yeri en sağda, incelenen mushaftaki imlâsı en solda. Ortadaki sütunlarda, aynı kelimenin Osmanî mushafların her birinde nasıl yazıldığını göstermiş. Orijinal çizelgenin fotoğrafını bu linkte görebilirsiniz.

Altıkulaç'ın çizelgesinde örnek üç satır sağdan sola:
Ayet no, Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Matbû
(Farklı imlâları kutu içinde vurguladım)

Bu haliyle bilgisayar yazılımında kullanmak çok zor, bilgileri veri tabanı formatına getirdim:

Aynı üç satır Iqra yazılımda

İlk satırdaki bilgilere yakından bakalım:

• Altıkulaç'ın çizelgesinde 31. satır
• 36. surenin (Yasin) 35. ayetinde bir kelime
• Standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur
• Kûfe (K) mushafında 'amilet yazılmış
• he harfi çıkarılmış, eklenen harf yok

Kıraat farkları (Variant readings)

Tevatür iddiasını sınamak için bu tabloya kıraat farklarını eklemek gerekiyor. Yukarıdaki tablonun her satırında iki link var: Ayetin numarasına tıklayınca, ayet Iqra yazılımında gösterilir. Kelimenin okunuşuna tıklayınca, ayetin farklı kıraatleri Corpus Coranicum sitesinde açılır:

Corpus Coranicum -- Variant readings (36:35)

Peki bu sayfa hangi bilgiyi veriyor? Sarı çizginin altında standart okuyuş ve buna uygun okuyan 5 imam, çizginin üstünde ise farklı okuyanlar görülüyor. Kûfe'nin üç imamı "hu" ekini okumamış, ama Hafs (Kûfe'li olduğu halde) çoğunluğa uymuş. Demek kıraat imamlarının tercih yetkisi var.

Aslında sayfa bundan çok daha karmaşık, çünkü şâz (onaylanmamış) kıraatlere yer vermiş. Bu resimde koyu renkle gösterilen, Ebû Amr ed-Dânî'nin et-Teysīr adlı eseri ana kaynağımız. Hicretten 400 yıl sonra yazılmış bu kitabı Altıkulaç da referans olarak kullanıyor, kıraat ilminde sağlam bir eser olduğunu biliyoruz. Söz konusu ayeti et-Teysir'de bulalım:

et-Teysir'den iki satır ve çevirisi (36:35)
(sayfa numaralarının aynı olduğuna dikkat)

Yukarıda, Yasin suresinde 35. ayetin 5. kelimesindeki kıraat farkını Otto Pretzl'in 100 yıl önce İstanbul'da yayınladığı Arapça kitapta görüyorsunuz. Hemen altında, Marijn van Putten'in henüz yayınlamadığı İngilizce çevirisinde aynı sayfada aynı satır...

İmlâ farkları (Variant spellings)

İslam alimleri, Hz Osman devrinde çoğaltılan ilk mushaflarda hata kabul etmiyor; sahabenin çok sıkı kontrolünden geçtiği için az sayıdaki bu farkların "tevatürle bilinen" kıraat farkı olduğunu söylüyor. Kıraat farklarının yazıya geçmesi, kaydedilmesi için bu yöntem kullanılmış: Bu farkların büyük çoğunluğu noktasız ve harekesiz ilk mushaflarda aynı imlâ ile yazılıyor. Farkın yazıya da yansıdığı 40 kadar ayeti, ilgili bölgenin kıraatine uygun yazmışlar. Bunların biri hariç hepsi harf farkı, sadece 17. satırda kelime farkı var.

Öte yandan, Osmanî mushaflardan istinsah edilen varaklarda hata olması kaçınılmaz. Yazıcıların hatalarını imlâ farkı olarak değerlendirmak doğru değil, çünkü bütün farklar erken zamanda belgelenmiş. Bunlara yeni farklar eklemek kabul edilemez.

Altıkulaç'ın çizelgesini bir Arapça bir de İngilizce kaynaktan teyid ettim. Farklı yerlerde ve farklı dillerde aynı bilgileri bulmak, bu bilgilere güvenimizi artırıyor. Ürdün Üniversitesinden al-Majali, imlâ farkı olan 38 ayeti geleneksel biçimde sıralamış:

 Mohammad Khazer al-Majali (Kuveyt 2004)
Teysir'e ek olarak mushaf bilgilerini veriyor

Hythem Sidky ise aynı bilgileri tablo halinde sunmuş:

Hythem Sidky (Chicago 2020)
Altıkulaç düzeninde bir tablo

Kesin bilinen farkları gösteren birinci tabloda 33 ayet var. Kalan 11 ayetteki harf farkları aynı kesinlikte bilinmediği için onları ikinci tabloda vermiş.

Kaynaklar

• Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme (Altıkulaç) 2022, s.517
• On the Regionality of Qur'anic Codices (Sidky) 2020, s.140
• Different spellings of the Qur’anic words (Majali) 2004, s.100

Ne öğrendik?

Bu tablonun bize gösterdiği önemli hakikat şu: Farklı kaynaklardan derlenen kıraat ve imlâ bilgileri, büyük ölçüde uyuşmaktadır. Kâri numaralarını şu formülle beldeye dönüştürebilirsiniz:

1⇒M   2⇒C   3⇒B   4⇒S   5,6,7⇒K

Mesela, 6. satırı farklı okuyan 1, 2 ve 4 numaralı kâriler, Şam, Mekke ve Medine (S C M) beldelerinde. Tabloda mavi işaretli satırlar dışında, bu dönüşüm bire bir uyumlu. Bu da gösteriyor ki, imlâ farkları rastgele hatalar değil, bilinçli tercihlerdir.

Kıraat farklarının listesini veren güvenilir kaynağımız et-Teysir'de yaklaşık 700 fark sayılmış. Bu listeyi beş sınıfa ayırabiliriz:

1. Şive/lehçe farkları -- çok sayıda, anlam değişmez
2. Hareke farkları -- 100 kadar ayet, anlam değişebilir
3. Fiil kipi ve çekimi -- daha az sayıda, esas anlam değişmez
4. Farklı kelime, noktalama farkı -- 13 ayette 9 kelime
5. Farklı imlâ -- bu yazının konusu olan tablodaki 44 ayet

Tablonun son hali

Tablonun son hali, imlâsında harf farkı olan 44 ayetin kıraat farklarını da özetliyor. Burada aynı üç satırını örnek olarak veriyorum, tamamını bu linkte görebilirsiniz.

44 satır ve 12 sütun -- üç yazarın verdiği bütün bilgi bu tabloda

Altıkulaç'ın çizelgesinde 31. satır,
Sidky'de K5, Majali'de 26. satır:
36. surenin (Yasin) 35. ayetinin 5. kelimesi
standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur.
Üç imam (5a, 6, 7) bu kelimeyi 'amilet 
okumuş. Kûfe (K) mushafında he harfi
çıkartılmış, eklenen harf yok.
Kelimenin mushaftaki resmi son sütunda.

Yazılımla ilgisi (8 Ekim)

Bu tablo Iqra yazılımının parçası oldu: 

Tıklanan kelimenin kökü ve anlamının
yanında, kıraat ve imlâ farkları görünür

Örnek ekranda 'amilethu kelimesine tıklanınca şu bilgiler görünür:

• Kelimenin kökü (ayn-mim-lam)
• Türkçe ya da İngilizce anlamı
• Hangi kıraat imamlarının nasıl okuduğu
• Hangi mushafta nasıl farklı yazıldığı 

Bazen uygulama düşünceyi aşabiliyor. İki hafta önceki tasarım ile kıyaslayınca, yeni ekranın bir kaç adım ilerde olduğu görülüyor:

Bir kelimeye tıklayınca sarı panel görülecek

İmlâ farkları tablosu

Hz Osman'ın aslından çoğaltarak 5 önemli merkeze gönderdiği mushaflar arasındaki harf farkları eskiden beri biliniyordu. Dr Tayyar Altıkulaç'ın baş eseri olan Mesâhif-i Kadîme kitabındaki son çizelge, hicretin 30. yılında yazılan Hz Osman mushaflarını, dünyada standart haline gelmiş olan "Matbu Fehd mushafı" ile kıyaslıyor. Çizelgenin fotoğrafı aşağıda üç parça halinde görünüyor. Resimler ayrıntılı olduğu için net değil, üstüne tıklayınca netleşir.

Birinci kısım, Bakara-Tevbe, s.517

İkinci kısım, Tevbe-Kasas, s.518

Üçüncü kısım, Yasin-Şems, s.519

Yazılıma uygun tablo

Iqra yazılımnda kullanmak amacıyla çizelgeyi yazılıma uygun, 44 satır ve 6 sütunlu bir tablo haline getirdim. Aşağıdaki tabloda kullanılan kısaltmalar, söz konusu merkezleri simgeliyor:

M Medine, C Mekke, K Kûfe, B Basra, S Şam/Suriye
(Şarkiyatçıların kullandığı kısaltma harfleri)

Tablonun her satırında ayet numarasına tıklayınca, ayet Iqra yazılımında gösterilir. Kelimenin okunuşuna tıklayınca, ayetin farklı kıraatleri Corpus Coranicum sitesinde açılır.

Mesela, tablonun ilk satırında, 2:116 ayetindeki veqâlû kelimesinin Şam mushafında vav olmadan yazıldığını görüyoruz. Bunun gibi, 9. satırdaki (6:63) encânâ kelimesi, Kûfe dışındaki 4 mushafta te ilavesiyle enceytenâ olarak yazılmış.

No	Ayet	Standart	Belde	Değişik	Fark
1	2:116	veqâlû	S	qâlû	vav ⊖
2	2:132	vevassâ	S M	veevsâ	⊕ elif
3	3:133	vesâri'û	S M	sâri'û	vav ⊖
4	3:184	vez-zuburi	S	vebiz-zuburi	⊕ be
5	4:66	qalîlun	S	qalîlen	⊕ elif
6	5:53	veyaqûlu	S C M	yaqûlu	vav ⊖
7	5:54	yertedde	S M	yertedid	⊕ dal
8	6:32	veled-dâru	S	veledâru	lam ⊖
9	6:63	encânâ	SBCM	enceytenâ	⊕ te
10	6:137	şurekâuhum	S	şurekâihim	vav ⊖
11	7:3	tezekkerûn	S	yetezekkerûn	⊕ ye
12	7:43	vemâ kunnâ	S	mâ kunnâ	vav ⊖
13	7:75	qâle	S	veqâle	⊕ vav
14	7:141	enceynâkum	S	encâkum	nun > elif
15	9:100	tahtehâ	C	min tahtihâ	⊕ min
16	9:107	vellezîne	S M	ellezîne	vav ⊖
17	10:22	yuseyyirukum	S	yenşurukum	syr > nşr
18	17:93	qul	S C	qâle	⊕ elif
19	18:36	minhâ	S C M	minhumâ	⊕ mim
20	18:95	mekkenniy	C	mekkeneniy	⊕ nun
21	21:4	qâle	SBCM	qul	elif ⊖
22	21:30	evelem	C	elem	vav ⊖
23	23:87	lillâh	B	allâh	⊕ elif
24	23:89	lillâh	B	allâh	⊕ elif
25	23:112	qâle	SBCM	qâle	⊕ elif
26	23:114	qâle	SBCM	qâle	⊕ elif
27	25:25	venuzzile	C	venunzilu	⊕ nun
28	26:217	vetevekkel	S M	fetevekkel	ve > fe
29	27:21	ye-tiyenniy	C	ye-tiyenneniy	⊕ nun
30	28:37	veqâle	C	qâle	vav ⊖
31	36:35	'amilethu	K	'amilet	he ⊖
32	39:64	te-murunniy	S	te-murûneniy	⊕ nun
33	40:21	minhum	S	minkum	he > kef
34	40:26	ev en	SBCM	veen	ev > ve
35	42:30	febimâ	S M	bimâ	fe ⊖
36	43:68	yâ'ibâdi	S M	yâ'ibâdiy	⊕ ye
37	43:71	teştehîhi	B K C	teştehî	he ⊖
38	46:15	ihsânen	SBCM	husnen	elif ⊖
39	47:18	te-tiyehum	K C	te-tihim	ye ⊖
40	55:12	zul-'asfi	S	zel-'asfi	vav > elif
41	55:78	zil-celâli	S	zul-celâli	ye > vav
42	57:10	vekullen	S	vekullun	elif ⊖
43	57:24	huvel-ganiy	S M	el-ganiy	huve ⊖
44	91:15	velâ	S M	felâ	ve > fe

Pembe işaretli 4 satır diğer iki kaynakta yok.
Sarı işaretli satır ise, tablodaki tek kelime farkı.

Kaynak:

Tablonun bir hafta önceki görünümü yukarıda.

Güncel linkler:  Iqra yazılımı  ve  Google Docs

(açıklama için sonraki yazıya bakabilirsiniz)

Korunmuş bir ayrıntı

Topkapı Sarayı Müzesinde bir mushaf yaprağı
Resimlere tıklayınca daha net görmek mümkün

"Allah'ın nimetiyle" anlamına gelen bini’metillah tamlaması Kitabımızda 10 kere geçiyor. Kelimenin iki farklı imlâsı var: kapalı Te ya da normal Te ile yazılabilir, anlamı değişmez. Özellikle Nahl suresi örneği önemli, çünkü ardarda iki ayette bir öyle bir böyle yazılmış ve fark bütün mushaflarda aynen korunmuş. Aynı sayfada birbirine çok yakın olduğu için "Kâtip tercihi" deyip geçmek kolay değil!

Diyanet mushafının 273. sayfasında geçen bu iki ayeti muhtelif web sayfalarından kopyaladım: Bütün görünüş farkına rağmen, açık Te ve kapalı Te ayrıntısının modern mushaflarda muhafaza edildiğini açıkça görebilirsiniz.

Nahl suresi: 71. ayette kapalı Te, 72. ayette normal Te
Medine, Diyanet ve İran mushaflarından parçalar
/2022/05/hakikaten-korunmus.html

Acaba erken dönem mushaflarda da öyle mi yazılmış? Genel kullanıma açılmış iki siteden birkaç örneğe bakalım. Bu vesile ile, erken dönem mushaflara erişim ve Kûfî yazıyı okuma tecrübesi kazanabiliriz.

1. Staatsbibliothek zu Berlin (Yaklaşık yıl: 750)

Aranan ayet 224. folyoda, çok net okunuyor. Söz konusu kelimeyi renkli kutular içinde, ayet ayıraçlarını mavi nokta ile gösterdim.

Faksimiledruck des Samarkand-Kodex -- 5956
Manuscripta Coranica, Berlin-Brandenburgische

2. Cambridge University Library (yıl: ~850)

Yüz sene sonra yazılan bu sayfayı okumak daha zor.

Cambridge University Library: MS Add. 1133
Manuscripta Coranica, Berlin-Brandenburgische

3. Cambridge University Library  (yıl: ~1100)

Epeyce ileri bir dönem olduğundan alıştığımız mushaflara çok benziyor.

Cambridge University Library: MS Add. 1131
Manuscripta Coranica, Berlin-Brandenburgische

4. Kahire, İslami Vakıflar Kütüphanesi (yıl: ~700)

Çok erken dönem ama kolayca okunabiliyor.

Kahire el-Meşhed -- elktb.net

5. Paris, Fransa Milli Kütüphanesi (yıl: ~800)

İlgili kelimeleri bulmayı okuyucuya bıraktım.

Paris 399 -- elktb.net

Cevap EVET, bu önemsiz görünen ayrıntı bile erken dönem mushaflarda korunmuş!

Başka bir kelime

Yıkarıdaki örneklerde geçen vallahu kelimesini başka bir mushaf sayfasında hemen tanıyoruz. Buradaki noktalar harfleri belirlemek için değil hareke yerine kullanılmış.

El yazması, Kûfî font, okunuşu, alıştığımız yazı

Bunları okumaya çalışalım, hem beyin cimnastiği hem de ibadet olur. En yukarıdaki mushaf resminde, söz konusu kelimeyi sağ alt köşede tanıyabilirsiniz. Tayyar Altıkulaç bu şekilde yazılmış 13 adet mushafı kelime kelime okuyup hatalarını bulmuş -- bu hatalar nedeniyle, hiçbirinin Hz Osman'ın 650 senesinde yazdırdığı mushaflar olmadığını söylüyor!

Mushaflarda farklar var!

Yüce Kitâbımızın korunmuşluğu, 1976'da onu ilk defa ciddi okumaya başladığım zaman ilgimi çekmişti. 2004 sonunda açtığım bu blogun adında korunmuşluğu yansıttım, lakin ilk yazılar  gençlere vaaz tadında idi, korunmuşluk hiç konu olmadı. 40 yıl boyunca, üstünde fazla düşünmeden kabul ettiğim bir söylem olarak kaldı: "Kitabımızın bir harfi bile değişmemiştir."

Uzaktan hatim ve bir hakikat

2016 Ramazan (Haziran) ayında, TV başında farklı bir hatim tamamladım: Mekke'den yayınlanan teravih namazını, elimdeki Diyanet mushafından kelime kelime takip ettim. Ramazan boyunca, namaz içinde okunanla yazılı metin arasında bir harf farkı çıkmadı. Nerdeyse her gece kıraat hatası yapıldı ve hemen geri dönüp düzeltildi. Belki çoğunluk bu hataları fark etmedi ama binlerce kişi hafızadan, bir o kadar da mushaftan takip eden küçük bir azınlığın duyduğu hatanın düzeltilmesi gerekiyordu.

2017 Ramazan ayında bu hatmi tekrarladım, bu sefer elimde Medine mushafı vardı. Burada edindiğim izlenimleri yazıya dökmüştüm:

600 sayfalık bir metnin 1400 sene boyunca tahriflerden korunmuş olması hakikaten olağan üstü... Bunu sağlayan belki de en önemli mekanizma, Kerim Kitab'ın her Ramazan'da baştan sona ayakta, teravih namazı içinde okunması. İslam dünyasının hemen her yerinde teravih namazı her gece bir cüz okuyarak hatim ile kılınır. Bir ay boyunca belki yüz bin camide  milyonlarca insan aynı metni ayakta dinleyerek Allah'ı tazim ediyor, rüku ve secdelerle kulluklarını hatırlıyor.  En küçük bir hata bu okuma sırasında düzeltiliyor.

/2017/06/tahriflerden-korunma-yontemi.html

Çok sayıda küçük imla farklarına rağmen, Medine'de ve İstanbul'da okunan sözlü metin aynı idi. Daha sonra, Tahran'da da aynı metnin okunduğunu web sayfalarında teyid ettim. Demek hakikaten "bütün İslam dünyası" aynı metni okuyordu. Hiçbir konuda anlaşamayan Arap, Acem ve Türk milletleri, Kur'ân metni konusunda tam bir mutabakat sağlamışlar.

Kûfî yazı -- noktasız ve harekesiz

İSAM'da bir sunum

Bir ay sonra İslam Araştırmaları Merkezi'nde, rahmetli Dekan Raşit Küçük Hocamızın davetlisi olarak, doktora öğrencilerine bir sunum yaptım: Kur'an Fihristi. Sunum biraz ilgi çekti ama bir tane bile yapıcı soru ya da yorum gelmedi. Şimdi geriye bakınca, o sunumda Ku'ran yazılımı için düşünebildiğim bütün özelliklerin üç yıl sonra Iqra yazılımında uygulandığını memnuniyetle görüyorum.

Sunumdan sonra, yan binada 29 Mayıs Üniversitesinde Rektör İbrahim Kafi Dönmez'e uğradım. Aklımdaki yazılım fikirlerini ilgiyle dinledi. Sonra konu "uzaktan hatim" gözlemine gelince, Dr Tayyar Altıkulaç'ı okumamı tavsiye etti. "Eski mushafları inceledi ve aralarındaki farkları bularak yayınladı." Mushaflar arasında fark mı vardı? Nasıl olur? Hocaya içerledim doğrusu!

Altıkulaç konuşuyor -- hayal kırıklığı

2021 başında, aşağıda tanıtımı olan konuşmayı dinledim. Pandeminin ortasına denk geldiği için evden izlediğim bu konuşma benim için tam bir hayal kırıklığı oldu, Altıkulaç'a da içerledim! Hocanın benden en az 30 yıl ileride olduğunu, hayatını Kitâbın korunmuşluğuna adadığını çok sonra öğrenecektim!

22 Ocak 2021 Zoom Konferansı
FSMVÜ İslam Sanatları Merkezi

Altıkulaç, "Erken dönem" (hicretten sonraki 130 yıl) mushaflardan birkaç tanesini incelediğini ve hepsinin Hz Osman'dan sonra yazıldığını söyledi. Nasıl olur, Topkapı Sarayındaki kanlı mushaf bizzat onun el yazısı değil miydi? Değilmiş...

Daha fazlasını da söyledi: "Hz Osman'ın aslından çoğaltarak 5 önemli merkeze gönderdiği mushaflar arasında 44 adet harf farkı olduğu eskiden beri biliniyor." Hani bir harfi bile değişmemişti? Değişmemiş ama farklar varmış. Nasıl olur?

Konuşmanın kaydına şu linkten erişebilirsiniz:

https://youtube.com/watch?v=1x329Q1wVoM&t=1578s

Söz konusu farklar 27:30 dakikada (1650s)

Zoom üstünden öfkeli bir soru 

Konuşma bitmeden Zoom üstünden öfkeli bir soru yönelttim:

Farklı nüshalar varsa nasıl olmuş da Medine'de ve İstanbul'da aynı şekilde okunuyor? Her konuda ihtilafa düşen ümmet mushafta nasıl anlaşmış?

Bunun yanlış bir soru olduğunu ancak dün fark ettim!

Eski rektörümüz Zafer Gül daha gerçekçi bir yaklaşımla, konuşma sırasında aldığı notları özetledi:

Üstüne tıklayınca mektup daha net okunabilir

SEKAM'da bir sunum

Bu sırada Iqra yazılımını epeyce geliştirmiş ve korunmuşluk örneklerini bulmak için kullanmaya başlamıştım. Sosyal Ekonomik ve Kültürel Araştırmalar Merkezi başkanı Burhanettin Can bu konuda bir sunum istedi. Sunum 2022 Mart ayında gerçekleşti: Korunmuş Kitap

Sebebi hakkında en küçük bir yorum yapmaksızın, ufacık ayrıntıların bile mushaflarda korunduğunu örneklerle anlattım. Mesela Lafza-i celal ile birlikte olan 3 besmelede elif gizleniyor, rabb kelimesi ile birlikte olan 4 ayette elif yazılıyor. Bütün mushaflarda bu ayrıntı korunmuş.

bismi

Sunumu gönderdiğim İbrahim Kafi Dönmez, telefonla aradı ve 5 sene önceki tavsiyesini tekrarladı: "Altıkulaç'ın çalışmalarını okumalısınız."

Bir kitap: Mesâhif-i Kadîme

2024 yaz aylarında Altıkulaç'ın baş eseri Mesâhif-i Kadîme'yi okuyunca imla meselesini biraz anladım: Kur'ân-ı Kerîm çok sayıda farklı şekillerde okunabiliyor ve ilk mushafların imlasındaki küçük farklar kaydedilmiş. Esas olarak sözle nakledildiği için, kıraat farkları bütün ayrıntıları ile bilinmekte, lakin imla farklarında belirsizlik var. Çünkü Kur'an hafızalarda korunmuş ama Osmanî mushaflar korunmamış.

Kıraat ve imla farklarını anlayınca, yazılıma iki sayfa ekledim. Bu sayfalarda, ilgili ayetler Iqra yazılımda gösterilir ya da farklı kıraatleri Corpus Coranicum sitesinde açılır.

• Kıraat farklarına örnekler:
  okuyun.github.io/Kuran/#d=kiraat
• 44 adet imla farkının tamamı:
  okuyun.github.io/Kuran/#d=mesahif

Kitabın ulaştığı sonucu yazılı ve sözlü olarak kaydedelim:

Kitabın önemli sonucu 27. sayfada

Altay Cem Meriç bu sonucu okuyor

Dikkatli bir okuyucu şunu sorabilir: "Bir harfi bile değişmemiş diyordunuz, şimdi 44 harf farkı nereden çıktı?" Bu sorunun güzel bir cevabı var:

Parlak bir mucize

Yüzlerce ayetin farklı kıraatleri olduğunu öteden beri biliyordum. Az sayıda bazı ayetlerin farklı şekilde yazıldığını bu vesile ile öğrendim. Bu durumda Kuran'ın korunmuşluğu, hiç fark olmamasından daha parlak bir mucize haline geldi. Hz Osman devrinde yaygın olan kıraat ve imla farkları, mushaf baskısının halka indiği 20. yüzyılda pratik olarak ortadan kalkmış. Dünyanın ezici bir çoğunluğunda, Asım/Hafs kıraatini esas alan, tamamen aynı okunan iki farklı imla var. Mushafların devlet kontrolünde basıldığı ülkelerde bundan farklı bir mushaf bulamazsınız!

Başka bir deyişle, korunmuşluğa ne zaman baktığınız önem kazanıyor. 20. yüzyılın sonunda fiilen bir tek mushaf ve sadece iki kıraat vardı. Hz Osman zamanında ise, kıraatte büyük bir varyasyon ile imlada küçük farklar olduğu biliniyor. Zaman içinde doğal olarak farkların artması beklenirken, yalnız bir ya da iki kıraatin dünyayı kaplaması insan eliyle mümkün görünmüyor. Asıl mucize bu bence... Bize öğretildiği gibi, "bir harfi bile değişmemiş" olsaydı yine şaşılacak bir durum olurdu. Bu kadar farka rağmen, asrımıza bir tek metnin yaygın olarak ulaşması hakikaten olağan dışı, hârikulâde!

Yeni yüzyılda, bilgi teknolojilerinin yaygınlaşması ile durum tekrar eskiye dönebilir. Bazı web sitelerinde şimdiden farklı kıraatler için alternatif mushaflar üretildiğini görüyorum. Bu değişim, "tek mushaf" hakikatini yavaş yavaş silebilir gibi görünüyor...

Amman'da bir kitapçıda bütün kıraatların ayrı mushafı var!
Hepsi 2010 sonrası -- daha önce farklı bir mushaf bulamazdık

Teşekkür

Hayatını Kitabımıza adayan Tayyar Altıkulaç'a,

Doğru yere yönlendiren İbrahim Kafi Dönmez'e,

FSMVÜ'de konuşmayı düzenleyen Betül Bilgin'e,

Kıraat farklarını gösteren Selçuk İdrisoğlu'na

gönülden teşekkürler...

Özet -- 1 Ekim 2024

Kuran-ı Kerim bütün kıraat farklarıyla birlikte korunmuştur; surelerin, ayetlerin, kelimelerin dizilişinde hiçbir farklılık yoktur. Bazı kelimelerin okunuşunda hareke ya da harf farkı olabilir. Kıraat farkları hafızalarda, harf farkları Osmanî mushaflarda kaydedilmiştir.
https://okuyun.github.io/Kuran/#d=korunmus

Mesâhif-i Kadîme

Dr Tayyar Altıkulaç'ın baş eseri olan Mesâhif-i Kadîme, erken dönem (kadîm) mushaflar hakkında bilgi verirken, Kur'ân-ı Kerim'in korunmuşluğunu gösteriyor. 2015'de IRCICA tarafından 375 sayfa olarak yayınlanmıştı. Daha sonra 2021'de Diyanet Yayınları aynı kitabın gelişmiş bir halini yayınladı (540 sayfa).

Diyanet Yayınları 2021, 540 sayfa

İlk mushafların önemi

Yazar öncelikle neden bu mushaflarla 20 yıldır uğraştığını ayrıntılı olarak anlatmış:

Motivasyon sağlayan sorular (s. 23)
Üstüne tıklayınca daha net okunabilir

Kitabın içeriği

Altıkulaç 13 adet erken dönem mushaf üzerinde çalışmış. Her mushafı kelime kelime incelerken, onun hikayesini, fiziki durumunu, imlâsını ve içindeki hataları ayrı ayrı listelemiş. Çoğu için görsel malzeme de eklemiş. Birkaç mushafın tıpkıbasımını IRCICA yayını olarak hazırlamış. Hakikaten insan gücünün sınırında bir çalışma...

Hz Osman'ın aslından çoğaltarak 5 önemli merkeze gönderdiği (hepsi kaybolmuş) mushaflar arasında 44 adet imlâ farkı olduğu eskiden beri biliniyordu. Kitapta kullanılan ilmi yöntemde bu farkların çok önemli yeri var.

Hz Osman zamanında İslam coğrafyası:
Medine, Mekke, Basra, Şam, Kûfe

Yukarıda bahsedilen 13 mushafı bu farklar açısından değerlendirerek her birinin hangi orijinalden kopyalandığını tahmin etmiş. Yan ürün olarak, hiçbirinin Osmanî mushaf olamadığını, daha sonra yazıldığını kanıtlamış.

Medine mushafı

Kitaptaki son tablo olarak, dünyada en çok basılmış "Matbû Fehd mushafını" 44 adet imlâ farkı üstünden değerlendirmiş. Neden? Çünkü bu mushaf, 20. yüzyılda "Medine mushafı" olarak bilinen uluslar üstü bir standart oldu. Ülkemizdeki imlâ farklı olsa da, kıraati bununla tamamen aynıdır.

Farklar çizelgesi: 2. tablodan dört satır
Her satır sağdan sola okunacak:
Ayet no, Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Matbû

Tabloyu daha kolay okunur bir halde Iqra yazılımına ekledim, böylece her farklı ayetin Kitap'taki yerine ve ilgili kıraat farklarına bir tıkla ulaşabilirsiniz: 

https://okuyun.github.io/Kuran/#d=mesahif

Söz konusu mushafın Osmanî mushaflarlarla fark sayısı şöyle özetlenebilir:

Medine 17, Mekke 17, Kûfe 3, Basra 9, Şam 33

Üç adet harf farkı

Yani, bugün (Türkiye hariç) dünyanın her yerinde okunmakta olan matbû Fehd mushafı ile Hz Osman tarafından Kûfe'ye gönderilen el yazması arasında sadece 3 harf farkı var: 77.000 kelime içinde on binde yarım bile değil!

Fehd mushafı ile Kûfe mushafı arasında üç adet fark

36:35  'amilethu -- Kûfe mushafında hē eksik

43:71  teştehîhi-- Kûfe, Mekke, Basra hē eksik

47:18  te-tiyehum -- Kûfe ve Mekke yē eksik

Sonuç

Yazar bu tahkik ve tetkiklerin sonucunu kitabın giriş kısmında şöyle yazmış:

Kitabın önemli sonucu (s. 27)

Her mushafın ayrıntılı raporundan sonra da, bu sonucu farklı kelimelerle tekrar ediyor. Dikkatli bir okuyucu şunu sorabilir: "Bir harfi bile değişmemiş diyordunuz, şimdi üç harf farkı nereden çıktı?" Bu sorunun güzel bir cevabı sonraki yazımızda...

Teşekkür

Bu kitabın ilk sürümünü PDF olarak sağlayan Selçuk İdrisoğlu'na gönülden teşekkürler...