KORUNMUŞ KİTAP: İmlâ farkları hata değil

Aşağıdaki resimler ayrıntılı olduğu için çok net görünmüyor, üstüne tıklayınca netleşir.

Kûfe mushafında he harfi eksik -- hata, tahrif, ya da ne?

Erken dönem mushaflarda sık sık öne sürülen farkların anlamı nedir? Bazı şarkiyatçıların iddiası gibi "yazıcı hatası" ya da "gizli tahrifat" mı? Yoksa İslam alimlerinin dediği gibi "tevatürle bilinen" kıraat farkları mı? Bu sorunun cevabını üç sayfalık bir çizelgenin bir satırında, yukarıdaki resimde farklı görünen kelimede arayalım.

Tablonun ilk hali

Dr Tayyar Altıkulaç'ın baş eseri olan Mesâhif-i Kadîme, daha önce burada konu olmuştu. Kitaptaki son çizelge olarak, dünyada en çok basılmış "Matbû Fehd mushafını" imlâ farkları üstünden Osmanî mushaflarla kıyaslamış. Iqra yazılımında kullanmak üzere bu çizelgeyi bilgisayara uygun bir tablo haline getirirken, kıraat ve imlâ farkları hakkında bir çok ayrıntı öğrendim, yazının sonunda özetliyorum.

Altıkulaç, imlâ farkı olan her kelime için bir satır bilgi veriyor. Kelimenin geçtiği ayetin yeri en sağda, incelenen mushaftaki imlâsı en solda. Ortadaki sütunlarda, aynı kelimenin Osmanî mushafların her birinde nasıl yazıldığını göstermiş. Orijinal çizelgenin fotoğrafını bu linkte görebilirsiniz.

Altıkulaç'ın çizelgesinde örnek üç satır sağdan sola:
Ayet no, Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Matbû
(Farklı imlâları kutu içinde vurguladım)

Bu haliyle bilgisayar yazılımında kullanmak çok zor, bilgileri veri tabanı formatına getirdim:

Aynı üç satır Iqra yazılımda

İlk satırdaki bilgilere yakından bakalım:

Altıkulaç'ın çizelgesinde 31. satır
36. surenin (Yasin) 35. ayetinde bir kelime
Standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur
Kûfe (K) mushafında 'amilet yazılmış
he harfi çıkarılmış, eklenen harf yok

Kıraat farkları (Variant readings)

Tevatür iddiasını sınamak için bu tabloya kıraat farklarını eklemek gerekiyor. Yukarıdaki tablonun her satırında iki link var: Ayetin numarasına tıklayınca, ayet Iqra yazılımında gösterilir. Kelimenin okunuşuna tıklayınca, ayetin farklı kıraatleri Corpus Coranicum sitesinde açılır:

Corpus Coranicum -- Variant readings (36:35)

Peki bu sayfa hangi bilgiyi veriyor? Sarı çizginin altında standart okuyuş ve buna uygun okuyan 5 imam, çizginin üstünde ise farklı okuyanlar görülüyor. Kûfe'nin üç imamı "hu" ekini okumamış, ama Hafs (Kûfe'li olduğu halde) çoğunluğa uymuş. Demek kıraat imamlarının tercih yetkisi var.

Aslında sayfa bundan çok daha karmaşık, çünkü şâz (onaylanmamış) kıraatlere yer vermiş. Bu resimde koyu renkle gösterilen, Ebû Amr ed-Dânî'nin et-Teysīr adlı eseri ana kaynağımız. Hicretten 400 yıl sonra yazılmış bu kitabı Altıkulaç da referans olarak kullanıyor, kıraat ilminde sağlam bir eser olduğunu biliyoruz. Söz konusu ayeti et-Teysir'de bulalım:

et-Teysir'den iki satır ve çevirisi (36:35)
(sayfa numaralarının aynı olduğuna dikkat)

Yukarıda, Yasin suresinde 35. ayetin 5. kelimesindeki kıraat farkını Otto Pretzl'in 100 yıl önce İstanbul'da yayınladığı Arapça kitapta görüyorsunuz. Hemen altında, Marijn van Putten'in henüz yayınlamadığı İngilizce çevirisinde aynı sayfada aynı satır...

İmlâ farkları (Variant spellings)

İslam alimleri, Hz Osman devrinde çoğaltılan ilk mushaflarda hata kabul etmiyor; sahabenin çok sıkı kontrolünden geçtiği için az sayıdaki bu farkların "tevatürle bilinen" kıraat farkı olduğunu söylüyor. Kıraat farklarının yazıya geçmesi, kaydedilmesi için bu yöntem kullanılmış: Bu farkların büyük çoğunluğu noktasız ve harekesiz ilk mushaflarda aynı imlâ ile yazılıyor. Farkın yazıya da yansıdığı 40 kadar ayeti, ilgili bölgenin kıraatine uygun yazmışlar. Bunların biri hariç hepsi harf farkı, sadece 17. satırda kelime farkı var.

Öte yandan, Osmanî mushaflardan istinsah edilen varaklarda hata olması kaçınılmaz. Yazıcıların hatalarını imlâ farkı olarak değerlendirmak doğru değil, çünkü bütün farklar erken zamanda belgelenmiş. Bunlara yeni farklar eklemek kabul edilemez.

Altıkulaç'ın çizelgesini bir Arapça bir de İngilizce kaynaktan teyid ettim. Farklı yerlerde ve farklı dillerde aynı bilgileri bulmak, bu bilgilere güvenimizi artırıyor. Ürdün Üniversitesinden al-Majali, imlâ farkı olan 38 ayeti geleneksel biçimde sıralamış:

Mohammad Khazer al-Majali (Kuveyt 2004)
Teysir'e ek olarak mushaf bilgilerini veriyor

Hythem Sidky ise aynı bilgileri tablo halinde sunmuş:

Hythem Sidky (Chicago 2020)
Altıkulaç düzeninde bir tablo

Kesin bilinen farkları gösteren birinci tabloda 33 ayet var. Kalan 11 ayetteki harf farkları aynı kesinlikte bilinmediği için onları ikinci tabloda vermiş.

Kaynaklar

Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme (Altıkulaç) 2022, s.517
On the Regionality of Qur'anic Codices (Sidky) 2020, s.140
Different spellings of the Qur’anic words (Majali) 2004, s.100

Ne öğrendik?

Bu tablonun bize gösterdiği önemli hakikat şu: Farklı kaynaklardan derlenen kıraat ve imlâ bilgileri, büyük ölçüde uyuşmaktadır. Kâri numaralarını şu formülle beldeye dönüştürebilirsiniz:

1⇒M 2⇒C 3⇒B 4⇒S 5,6,7⇒K

Mesela, 6. satırı farklı okuyan 1, 2 ve 4 numaralı kâriler, Şam, Mekke ve Medine (S C M) beldelerinde. Tabloda mavi işaretli satırlar dışında, bu dönüşüm bire bir uyumlu. Bu da gösteriyor ki, imlâ farkları rastgele hatalar değil, bilinçli tercihlerdir.

Kıraat farklarının listesini veren güvenilir kaynağımız et-Teysir'de yaklaşık 700 fark sayılmış. Bu listeyi beş sınıfa ayırabiliriz:

Şive/lehçe farkları -- çok sayıda, anlam değişmez
Hareke farkları -- 100 kadar ayet, anlam değişebilir
Fiil kipi ve çekimi -- daha az sayıda, esas anlam değişmez
Farklı kelime, noktalama farkı -- 13 ayette 9 kelime
Farklı imlâ -- bu yazının konusu olan tablodaki 44 ayet

Tablonun son hali

Tablonun son hali, imlâsında harf farkı olan 44 ayetin kıraat farklarını da özetliyor. Burada aynı üç satırını örnek olarak veriyorum, tamamını bu linkte görebilirsiniz.

44 satır ve 12 sütun -- üç yazarın verdiği bütün bilgi bu tabloda

Altıkulaç'ın çizelgesinde 31. satır,
Sidky'de K5, Majali'de 26. satır:
36. surenin (Yasin) 35. ayetinin 5. kelimesi
standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur.
Üç imam (5a, 6, 7) bu kelimeyi 'amilet
okumuş. Kûfe (K) mushafında he harfi
çıkartılmış, eklenen harf yok.
Kelimenin mushaftaki resmi son sütunda.