Aşağıdaki resimler ayrıntılı olduğu için çok net görünmüyor, üstüne tıklayınca netleşir.
 |
| Kûfe mushafında he harfi eksik -- hata, tahrif, ya da ne? |
Erken dönem mushaflarda sık sık öne sürülen farkların anlamı nedir? Bazı şarkiyatçıların iddiası gibi "yazıcı hatası" ya da "gizli tahrifat" mı? Yoksa İslam alimlerinin dediği gibi "tevatürle bilinen" kıraat farkları mı? Bu sorunun cevabını üç sayfalık bir çizelgenin bir satırında, yukarıdaki resimde farklı görünen kelimede arayalım.
Tablonun ilk hali
Altıkulaç, imlâ farkı olan her kelime için bir satır bilgi veriyor. Kelimenin geçtiği ayetin yeri en sağda, incelenen mushaftaki imlâsı en solda. Ortadaki sütunlarda, aynı kelimenin Osmanî mushafların her birinde nasıl yazıldığını göstermiş. Orijinal çizelgenin fotoğrafını bu linkte görebilirsiniz.
 |
| Altıkulaç'ın çizelgesinde örnek üç satır sağdan sola: Ayet no, Medine, Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Matbû (Farklı imlâları kutu içinde vurguladım) |
Bu haliyle bilgisayar yazılımında kullanmak çok zor, bilgileri veri tabanı formatına getirdim:
 |
| Aynı üç satır Iqra yazılımda |
- Altıkulaç'ın çizelgesinde 31. satır
- 36. surenin (Yasin) 35. ayetinde bir kelime
- Standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur
- Kûfe (K) mushafında 'amilet yazılmış
- he harfi çıkarılmış, eklenen harf yok
Kıraat farkları (Variant readings)
Tevatür iddiasını sınamak için bu tabloya kıraat farklarını eklemek gerekiyor. Yukarıdaki tablonun her satırında iki link var: Ayetin numarasına tıklayınca, ayet Iqra yazılımında gösterilir. Kelimenin okunuşuna tıklayınca, ayetin farklı kıraatleri Corpus Coranicum sitesinde açılır:
 |
| Corpus Coranicum -- Variant readings (36:35) |
Aslında sayfa bundan çok daha karmaşık, çünkü şâz (onaylanmamış) kıraatlere yer vermiş. Bu resimde koyu renkle gösterilen, Ebû Amr ed-Dânî'nin et-Teysīr adlı eseri ana kaynağımız. Hicretten 400 yıl sonra yazılmış bu kitabı Altıkulaç da referans olarak kullanıyor, kıraat ilminde sağlam bir eser olduğunu biliyoruz. Söz konusu ayeti et-Teysir'de bulalım:
 |
| et-Teysir'den iki satır ve çevirisi (36:35) (sayfa numaralarının aynı olduğuna dikkat) |
İmlâ farkları (Variant spellings)
İslam alimleri, Hz Osman devrinde çoğaltılan ilk mushaflarda hata kabul etmiyor; sahabenin çok sıkı kontrolünden geçtiği için az sayıdaki bu farkların "tevatürle bilinen" kıraat farkı olduğunu söylüyor. Kıraat farklarının yazıya geçmesi, kaydedilmesi için bu yöntem kullanılmış: Bu farkların büyük çoğunluğu noktasız ve harekesiz ilk mushaflarda aynı imlâ ile yazılıyor. Farkın yazıya da yansıdığı 40 kadar ayeti, ilgili bölgenin kıraatine uygun yazmışlar. Bunların biri hariç hepsi harf farkı, sadece 17. satırda kelime farkı var.
Öte yandan, Osmanî mushaflardan istinsah edilen varaklarda hata olması kaçınılmaz. Yazıcıların hatalarını imlâ farkı olarak değerlendirmak doğru değil, çünkü bütün farklar erken zamanda belgelenmiş. Bunlara yeni farklar eklemek kabul edilemez.
Altıkulaç'ın çizelgesini bir Arapça bir de İngilizce kaynaktan teyid ettim. Farklı yerlerde ve farklı dillerde aynı bilgileri bulmak, bu bilgilere güvenimizi artırıyor. Ürdün Üniversitesinden al-Majali, imlâ farkı olan 38 ayeti geleneksel biçimde sıralamış:
 |
| Mohammad Khazer al-Majali (Kuveyt 2004) Teysir'e ek olarak mushaf bilgilerini veriyor |
Hythem Sidky ise aynı bilgileri tablo halinde sunmuş:
 |
| Hythem Sidky (Chicago 2020) Altıkulaç düzeninde bir tablo |
Kaynaklar
- Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme (Altıkulaç) 2022, s.517
- On the Regionality of Qur'anic Codices (Sidky) 2020, s.140
- Different spellings of the Qur’anic words (Majali) 2004, s.100
Ne öğrendik?
Bu tablonun bize gösterdiği önemli hakikat şu: Farklı kaynaklardan derlenen kıraat ve imlâ bilgileri, büyük ölçüde uyuşmaktadır. Kâri numaralarını şu formülle beldeye dönüştürebilirsiniz:
1⇒M 2⇒C 3⇒B 4⇒S 5,6,7⇒K
Mesela, 6. satırı farklı okuyan 1, 2 ve 4 numaralı kâriler, Şam, Mekke ve Medine (S C M) beldelerinde. Tabloda mavi işaretli satırlar dışında, bu dönüşüm bire bir uyumlu. Bu da gösteriyor ki, imlâ farkları rastgele hatalar değil, bilinçli tercihlerdir.
Kıraat farklarının listesini veren güvenilir kaynağımız et-Teysir'de yaklaşık 700 fark sayılmış. Bu listeyi beş sınıfa ayırabiliriz:
- Şive/lehçe farkları -- çok sayıda, anlam değişmez
- Hareke farkları -- 100 kadar ayet, anlam değişebilir
- Fiil kipi ve çekimi -- daha az sayıda, esas anlam değişmez
- Farklı kelime, noktalama farkı -- 13 ayette 9 kelime
- Farklı imlâ -- bu yazının konusu olan tablodaki 44 ayet
Tablonun son hali
Tablonun son hali, imlâsında harf farkı olan 44 ayetin kıraat farklarını da özetliyor. Burada aynı üç satırını örnek olarak veriyorum, tamamını bu linkte görebilirsiniz.
 |
| 44 satır ve 12 sütun -- üç yazarın verdiği bütün bilgi bu tabloda |
Altıkulaç'ın çizelgesinde 31. satır,
Sidky'de K5, Majali'de 26. satır:
36. surenin (Yasin) 35. ayetinin 5. kelimesi
standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur.
Üç imam (5a, 6, 7) bu kelimeyi 'amilet
okumuş. Kûfe (K) mushafında he harfi
çıkartılmış, eklenen harf yok.
Kelimenin mushaftaki resmi son sütunda.
Sidky'de K5, Majali'de 26. satır:
36. surenin (Yasin) 35. ayetinin 5. kelimesi
standart Hafs kıraatinde 'amilethu okunur.
Üç imam (5a, 6, 7) bu kelimeyi 'amilet
okumuş. Kûfe (K) mushafında he harfi
çıkartılmış, eklenen harf yok.
Kelimenin mushaftaki resmi son sütunda.
Yazılımla ilgisi (8 Ekim)
Bu tablo Iqra yazılımının parçası oldu:
 |
| Tıklanan kelimenin kökü ve anlamının yanında, kıraat ve imlâ farkları görünür |
- Kelimenin kökü (ayn-mim-lam)
- Türkçe ya da İngilizce anlamı
- Hangi kıraat imamlarının nasıl okuduğu
- Hangi mushafta nasıl farklı yazıldığı
Bazen uygulama düşünceyi aşabiliyor. İki hafta önceki tasarım ile kıyaslayınca, yeni ekranın bir kaç adım ilerde olduğu görülüyor:
 |
| Bir kelimeye tıklayınca sarı panel görülecek |
